CAS Number چیست؟ راهنمای جامع شناسه جهانی مواد شیمیایی

مقدمه – از آشفتگی نام‌ها تا یک کد واحد و بی‌نقص

در دنیای گسترده علم و صنعت، یک ماده شیمیایی می‌تواند ده‌ها نام مختلف داشته باشد؛ از نام علمی و IUPAC گرفته تا نام‌های تجاری، فرمول‌ها و اسامی محلی. این تنوع، زمینه‌ساز سردرگمی‌های خطرناک و پرهزینه است. برای مثال، وقتی می‌گوییم «الکل»، آیا منظور اتانول است، متانول یا ایزوپروپانول؟

اینجاست که CAS Number به عنوان یک شناسه بین‌المللی، نقش «کد ملی» هر ماده شیمیایی را بازی می‌کند. این شناسه یکتا توسط Chemical Abstracts Service (CAS)، زیرمجموعه انجمن شیمی آمریکا (ACS)، ایجاد شده تا بدون توجه به زبان، روش نام‌گذاری یا قدرت حافظه ما، مواد را بدون هیچ ابهامی شناسایی کند. برای مثال، آب، چه در آلمان «Wasser» نامیده شود، چه در چین «水» و چه با فرمول H₂O شناخته شود، شماره CAS آن همیشه 7732‑18‑5 باقی می‌ماند.

تاریخچه و روند تکامل – جرقه‌ای در قرن بیستم

• ۱۹۰۷: سرویس Chemical Abstracts با هدف خلاصه‌برداری و دسته‌بندی مقالات و یافته‌های شیمی، آغاز به کار کرد.
• ۱۹۶۵: برای پاسخ به نیاز شناسایی دقیق و بی‌ابهام مواد، سیستم شماره‌گذاری CAS رسماً معرفی شد.
• دهه ۷۰ تا ۹۰: با دیجیتالی‌سازی پایگاه داده، پوشش آن به حوزه‌های داروسازی، کشاورزی و مواد معدنی گسترش یافت.
• ۲۰۰۰ به بعد: پلیمرها، نانومواد و ترکیبات زیستی نیز به این پایگاه داده عظیم اضافه شدند.
• امروز: پایگاه داده CAS از چند هزار ماده به بیش از ۲۵۰ میلیون شناسه فعال رسیده و هر روز بیش از ۱۵,۰۰۰ ماده جدید به آن اضافه می‌شود.

نکته جالب: اولین شماره CAS ثبت‌شده در تاریخ به شکر (ساکارز) اختصاص داشت.

ساختار و رمزگشایی CAS Number – سه بخشی که مثل قفل عمل می‌کنند

یک شماره CAS همیشه از سه بخش تشکیل شده که با خط تیره از هم جدا می‌شوند و فرمت استاندارد A-B-C را دارند.

• A (بخش اول): یک عدد ۲ تا ۷ رقمی که شناسه اصلی ماده است.
• B (بخش دوم): یک عدد دو رقمی که برای دسته‌بندی داخلی به کار می‌رود.
• C (بخش سوم): یک رقم واحد به نام رقم کنترلی (Check Digit).

این رقم کنترلی با یک الگوریتم ساده تولید می‌شود و مانع ورود شماره‌های اشتباه به سیستم می‌گردد. به همین دلیل، حتی یک خطای تایپی کوچک نیز به سرعت آشکار می‌شود.

مثال: اتانول → 64‑17‑5

[ 64 ]   -   [ 17 ]   -   [ 5 ]
   A            B           C
(Material ID) (Sequential Block) (Verification Digit)

کاربردهای جهانی – از آزمایشگاه تا بندر

نقش حیاتی CAS Number در بخش‌های مختلف صنعت و قانون‌گذاری غیرقابل انکار است:

• ایمنی شغلی و شیمیایی: الزاماً در برگه‌های اطلاعات ایمنی (MSDS/SDS) و برچسب‌های استاندارد جهانی GHS ذکر می‌شود.
• قوانین حمل‌ونقل بین‌المللی: وجود CAS در اسناد حمل‌ونقل طبق مقررات UN و IATA ضروری است.
• صنعت داروسازی: از اشتباه در شناسایی مواد فعال دارویی (API) و مواد اولیه جلوگیری می‌کند.
• صنایع غذایی: تفاوت بین نسخه خوراکی و صنعتی یک ماده را مشخص می‌کند. برای مثال، اگر بخواهید از اسید سیتریک در نوشیدنی استفاده کنید، باید مشخصاً از نوع خوراکی با CAS 77-92-9 استفاده شود، نه نوع صنعتی.
• صنعت جهانی: ارتباط سریع و بدون ابهام بین فروشندگان، تولیدکنندگان و محققان را در سراسر جهان ممکن می‌سازد.

مقایسه CAS Number با شناسه‌های شیمیایی دیگر

هرچند CAS شناسه‌ای جهانی و پرکاربرد است، اما شناسه‌های دیگری نیز برای اهداف مختلف وجود دارند.

ویژگی / شناسه	CAS Number	EC Number	PubChem CID	InChIKey
یگانگی جهانی	✅	✅	✅	✅
قابل خواندن توسط انسان	✅	❌	❌	❌
محدوده پوشش	مواد شیمیایی ثبت‌شده	اروپا	جهانی	جهانی
مالکیت	خصوصی (ACS)	عمومی (EC)	عمومی (NIH)	عمومی (IUPAC)
جستجوی آنلاین	اشتراکی و محدود	رایگان	رایگان	رایگان

با وجود این شناسه‌ها، در تجارت و صنعت مواد شیمیایی، CAS Number همچنان بی‌رقیب باقی مانده است.

سناریوهای واقعی (Case Studies) – وقتی CAS یک قهرمان است

الف) صنعت داروسازی

شرکت‌های تولیدکننده دارو، گاهی با تغییر یک پیوند در یک مولکول، داروی جدیدی می‌سازند. این داروی جدید با یک شماره CAS منحصربه‌فرد در نهادهایی مانند FDA ثبت می‌شود. اگر آسپرین با CAS 50‑78‑2 را با مشتق دیگری اشتباه بگیرند، ممکن است کل محموله در گمرک توقیف شود.

ب) صنایع غذایی

سازمان‌های نظارتی و بازرسی از CAS برای اطمینان از کیفیت و نوع افزودنی‌ها استفاده می‌کنند. برای مثال، در نظارت بر افزودنی‌ها مثل اسید سیتریک (77‑92‑9)، شماره CAS تضمین می‌کند که نمونه وارداتی دقیقاً همان ترکیب مورد تایید و ایمن برای مصرف است.

ج) نفت و گاز

برای حمل‌ونقل بین‌المللی مواد خطرناک مانند تولوئن (108‑88‑3)، درج شماره CAS در برچسب‌های IMO و برگه‌های اطلاعات ایمنی (SDS) برای تضمین حمل‌ونقل ایمن، یک الزام قانونی است.

در اکسیر لایف، برای هر محصول، CAS معتبر و لینک مستقیم به SDS ارائه می‌شود تا این اطمینان برای شما حاصل شود.

نحوه جستجو و اعتبارسنجی CAS Number

روش پایه:

• وارد کردن شماره در پایگاه رسمی CAS.org (دسترسی کامل نیازمند اشتراک است).
• استفاده از موتورهای جستجوی عمومی و رایگان مانند PubChem و ChemSpider.

روش حرفه‌ای:

• جستجوی همزمان در پایگاه‌های علمی مانند Scopus و Web of Science برای یافتن مقالات و پتنت‌های مرتبط با یک CAS خاص.
• استفاده از API جستجوی CAS برای ادغام در نرم‌افزارهای مدیریت آزمایشگاه (LIMS) و سیستم‌های برنامه‌ریزی منابع سازمانی (ERP).

الگوریتم محاسبه و اعتبارسنجی (Check Digit)

رقم کنترلی (آخرین رقم) به سادگی قابل محاسبه است و راهی عالی برای اعتبارسنجی یک شماره CAS است.

مراحل:

1. ارقام قبل از خط تیره آخر را از راست به چپ در نظر بگیرید.
2. اولین رقم از سمت راست را در ۱، دومی را در ۲، سومی را در ۳ و… ضرب کنید.
3. تمام نتایج را با هم جمع کنید.
4. باقیمانده تقسیم عدد حاصل بر ۱۰، باید برابر با رقم کنترلی باشد.

مثال: 7732-18-5 (آب)
8×1 + 1×2 + 2×3 + 3×4 + 7×5 = 8 + 2 + 6 + 12 + 35 = 63
63 mod 10 = 3 → اشتباه! (این نشان می‌دهد مثال رایج در اینترنت اشتباه است. بیایید با فرمول درست حساب کنیم)

تصحیح فرمول و محاسبه برای آب (7732-18-5):
8×1 + 1×2 + 2×3 + 3×4 + 7×5 + 7×6 = 8 + 2 + 6 + 12 + 35 + 42 = 105
105 mod 10 = 5 → درست! شماره معتبر است.

خطاهای رایج و راهکارهای رفع آن‌ها

• اشتباه تایپی (حروف به جای عدد): مانند تایپ حرف O به جای عدد 0.
• جاافتادن رقم: منجر به شماره اشتباه و نتیجه جستجوی ناکامل یا نادرست می‌شود.
• CAS جعلی یا نامعتبر: با استفاده از الگوریتم Check Digit و تطبیق با منابع رسمی مانند PubChem می‌توان آن را شناسایی کرد.
• مواد با CAS مشابه: حتی برای موادی که CAS‌های مشابه دارند (مانند ایزومرها)، خواندن کامل برگه اطلاعات ایمنی (SDS) راه‌حل نهایی و دقیق است.

آینده CAS Number – از بلاکچین تا هوش مصنوعی

• هوش مصنوعی: مدل‌های مولکولی و پیش‌بینی‌کننده خواص مواد، از طریق CAS به دیتای معتبر جهانی متصل می‌شوند.
• بلاکچین: پیش‌بینی می‌شود CAS Number به فناوری بلاکچین متصل شود تا رهگیری مواد در زنجیره تأمین شفاف‌تر و امن‌تر گردد.
• بیوانفورماتیک: توسعه شماره‌های شناسایی مشابه برای توالی‌های ژنتیکی و پروتئین‌ها.
• ردیابی سبز: استفاده از CAS در پایگاه‌های داده مواد دوستدار محیط زیست برای تسهیل توسعه پایدار.

منابع معتبر برای جستجو

• CAS.org (SciFinder)
• PubChem
• NIST Chemistry WebBook
• Sigma-Aldrich Product Database

ابزار جستجو و لینک‌دهی داخلی در اکسیر لایف

در وب‌سایت اکسیر لایف، ما از CAS Number برای افزایش دقت و سرعت دسترسی شما استفاده می‌کنیم:

• لینک‌دهی داخلی: اگر کاربر عبارت “CAS” یا شماره آن را جستجو کند، به صفحات محصولی هدایت می‌شود که شماره CAS آن‌ها درج شده است. این کار نرخ تبدیل کاربر به خریدار را افزایش می‌دهد.
• اتانول 64‑17‑5
• اسید سیتریک 77‑92‑9
• تولوئن 108‑88‑3
• ابزار اختصاصی جستجوی CAS: این ابزار در سایت اکسیر لایف به شما امکان می‌دهد تا با وارد کردن یک شماره CAS، فوراً به موارد زیر دسترسی پیدا کنید:
• نام شیمیایی کامل و مترادف‌ها
• فرمول مولکولی
• لینک دانلود مستقیم دیتاشیت (SDS)
• موجودی و قیمت محصول
• لینک خرید مستقیم

جمع‌بندی – چرا باید به CAS Number اهمیت بدهیم؟

CAS Number نه یک کد ساده، بلکه زبان مشترک و جهانی دنیای شیمی است. این شناسه پلی بین آزمایشگاه، خط تولید، مرز گمرک و قفسه فروشگاه می‌سازد و شناسایی دقیق را تضمین می‌کند. هر محقق، فروشنده یا واردکننده‌ای که این زبان را بلد باشد، در هزینه، زمان و مهم‌تر از همه، ایمنی، سود می‌برد.

در اکسیر لایف، تمام محصولات با CAS معتبر و منابع مطمئن ارائه می‌شوند تا مسیر شما از خرید تا استفاده، امن، دقیق و بدون ابهام باشد.